Αφιέρωμα του "Οδηγητή":Για τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821

Η επανάσταση του 1821 ήταν αστική εθνικοαπελευθερωτική. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως κυριάρχησαν τα αιτήματα των αστικών στρωμάτων, που αντικειμενικά είχαν συμφέρον από την συγκρότηση ενός σύγχρονου ανεξάρτητου αστικού έθνους κράτους.
Εκείνη την εποχή οι Έλληνες κεφαλαιοκράτες, δηλαδή οι έμποροι, οι καραβοκυραίοι, οι τραπεζίτες και άλλα κομμάτια της αστικής τάξης αρχίζουν να διαμορφώνονται ως μια ιδιαίτερη τάξη με ιδιαίτερα συμφέροντα και σκοπούς, με ιδιαίτερη ιδεολογία και συνείδηση. Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα η ελληνόφωνη αστική τάξη είχε συγκεντρώσει σημαντική δύναμη και πλούτο. 

Όσο όμως οι ίδιοι γίνονταν πιο ισχυροί τόσο περισσότερο τους περιόριζαν τα δεσμά της Οθωμανικής κυριαρχίας. Το οθωμανικό «πλαίσιο» ήταν πια εχθρικό για αυτούς. Η οικονομική τους δύναμη δεν ταυτιζόταν με αντίστοιχη πολιτική εξουσία ή ισχυρές πολιτικές θέσεις. Για παράδειγμα αναγκάζονταν να πληρώνουν ιδιαίτερα υψηλούς φόρους κατά την εισαγωγή και εξαγωγή εμπορευμάτων, ενώ δεν υπήρχαν κανόνες που να προστατεύουν το εμπόριο και την περιουσία τους.

Έτσι με την ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη της αστικής τάξης μεγάλωνε ταυτόχρονα και η αντίθεσή της με τις οθωμανικές δομές, κάνοντας πιο επιτακτική την ανάγκη ανατροπής τους. Αυτές οι συνθήκες, λοιπόν, οδήγησαν σε μια σειρά από επαναστατικές ιδέες. Οι αστοί άρχισαν να διεκδικούν μια ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Μια αλλαγή, που θα τους επέτρεπε να αναπτυχθούν όπως ήθελαν, χωρίς περιορισμούς. Μια αλλαγή που θα έκανε εκείνους κυρίαρχους. Για να το πετύχουν όμως αυτό, έπρεπε να ξεφορτωθούν τον σουλτάνο και την οθωμανική αυτοκρατορία.

Οι αστοί έφτιαξαν επαναστατική οργάνωση, τη γνωστή σε όλους μας Φιλική Εταιρεία, οργάνωσαν και κήρυξαν την Επανάσταση, στην οποία βέβαια εντάχθηκαν και άλλες κοινωνικές ομάδες.

Η επανάσταση του 1821 σηματοδότησε την άνοδο της αστικής τάξης στην εξουσία και έβαλε τα θεμέλια για τη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους. Η ελληνόφωνη αστική τάξη επιθυμούσε ένα ισχυρό αστικό συγκεντρωτικό κράτος, με ενιαία εθνική αγορά, που θα τη βοηθούσε να εξασφαλίσει την κυριαρχία της και να διεκδικήσει την αναβάθμιση της θέσης της στην ευρύτερη περιοχή.

Έτσι, στο πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας (Σύνταγμα της Επιδαύρου, 1822), καταργούνται τα φεουδαρχικά προνόμια και ψηφίζεται η προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας, που αποτελεί την καρδιά του αστικού συντάγματος από τότε μέχρι και σήμερα. Στο Σύνταγμα της Τροιζήνας (1826) ορίζεται η αρχή της εθνικής κυριαρχίας: «Η εθνική κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού.»

Προκειμένου να διευκολυνθούν οι αστοί που ασχολούνται με το εμπόριο και τη ναυτιλία, το κράτος καταργεί όλους τους περιορισμούς στις εμπορικές συναλλαγές και συγκροτεί ένα ολόκληρο δίκτυο υποδομών με εμπορικά δικαστήρια, τελωνειακό δίκτυο που κάλυπτε 179 λιμάνια. Συγχρόνως δίνει προτεραιότητα στην αύξηση του ελληνικού εμπορικού στόλου και επιταχύνει τα δημόσια έργα που διευκόλυναν την ναυτεμπορική δραστηριότητα.

Μετά την ίδρυσή του το ελληνικό κράτος επιχειρεί την ίδρυση τραπεζών, έτσι ώστε αφενός να εξασφαλίσει τις κρατικές νομισματικές λειτουργίες όπως την έκδοση νομίσματος και αφετέρου να ικανοποιήσει τις αυξανόμενες πιστωτικές ανάγκες (δανεισμοί) που συνεπάγεται κάθε καπιταλιστική ανάπτυξη, χωρίς αυτή να εναπόκειται στους διάφορους «καλοθελητές» κατόχους χρήματος όπως γινόταν μέχρι τότε.

Η επανάσταση, επομένως, εξάλειψε οριστικά το φεουδαρχικό κράτος και γέννησε το νέο, το αστικό, με το οποίο η αστική τάξη θα μπορούσε να εξασφαλίσει την ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξή της χωρίς περιορισμούς. Το αστικό κράτος παρά τις διάφορες αλλαγές και εκσυγχρονισμούς που υπέστη, ενσαρκώνει και σήμερα την εξουσία της ελληνικής αστικής τάξης.

Η ιδέα της επανάστασης γεννήθηκε από την ανερχόμενη αστική τάξη, δηλαδή από τους εμπόρους, τους πλοιοκτήτες, τους τραπεζίτες κλπ, καθώς αυτοί ήταν που είχαν άμεσο συμφέρον από την ανατροπή του Σουλτάνου και των φεουδαρχικών δεσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εφόσον μόνο έτσι θα μπορούσαν να αποκτήσουν τον πρώτο λόγο σε ένα νέο κράτος, όπου θα υπηρετούσε πρώτα και κύρια τα δικά τους συμφέροντα.

«η γενναία σύλληψη και η γενναιοτέρα έναρξη» της Επανάστασης, ανήκε «στη μέση τάξη, την εμπορική ιδίως», 

Ιωάννης Φιλήμων, επαναστάτης

Όπως είδαμε δεν είχαν όλοι τα ίδια συμφέροντα πριν από την Επανάσταση. Οι κοτζαμπάσηδες για παράδειγμα είχαν προνόμια από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας, πχ. το να συλλέγουν αυτοί τους φόρους. Τα προνόμια αυτά ήθελαν να κρατήσουν και στο νέο κράτος που δημιουργήθηκε μετά τη Επανάσταση.
Οι αστοί, από την άλλη, δεν ήθελαν να φτιάξουν ένα κράτος που θα έμοιαζε στο παλιό. Ήθελαν ένα κράτος σύγχρονο, που θα εξυπηρετούσε πρώτα απ’ όλα τα δικά τους συμφέροντα. Δεν ήθελαν, για παράδειγμα, οι φόροι να πηγαίνουν στα σεντούκια των κοτζαμπάσηδων, αλλά να αξιοποιούνται για να φτιάχνονται δρόμοι, λιμάνια και οτιδήποτε άλλο θα εξυπηρετούσε τις δουλειές τους στο εμπόριο και στη ναυτιλία.
Αυτός, λοιπόν, ήταν ο λόγος που υπήρξαν συγκρούσεις ανάμεσα στους επαναστατημένους  Έλληνες, αυτό που ονομάζουμε «εμφύλιος». Τα διαφορετικά συμφέροντα ήταν αυτά που προκάλεσαν τις διαμάχες για το ποιος θα έχει τον πρώτο λόγο στην Επανάσταση και επομένως και ποιος θα αποφάσιζε για το τι κράτος θα φτιαχνόταν μετά.

Η περίοδος που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση ήταν μια εποχή γενικότερης ανάπτυξης επαναστατικών κινημάτων ανά τον κόσμο. Πολλοί από εκείνους που μετείχαν σε αυτά τα κινήματα στήριξαν την ελληνική επανάσταση. Έτσι με το ξέσπασμα της Επανάστασης εκατοντάδες άνθρωποι ξεκίνησαν από την Ευρώπη, ακόμα και από τη μακρινή Αμερική για να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο ηρωισμός των επαναστατών αλλά και τα δραματικά γεγονότα της Επανάστασης προκάλεσαν ιδιαίτερη συγκίνηση και συμπάθεια σε πολλούς φιλέλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι στάθηκαν και διέθεσαν από υλικούς πόρους μέχρι και τη ζωή τους στον σκοπό της Επανάστασης του 1821.

Πολλοί ιστορικοί αναφέρουν ότι ο ρόλος των ξένων ήταν πολλαπλός κατά την διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Πέρα από τους φιλέλληνες, με τον ίδιο σχεδόν τρόπο αναφέρονται και στις λεγόμενες «Μεγάλες Δυνάμεις», παρουσιάζοντάς τες ως προστάτιδες της ελληνικής επανάστασης και του ελληνικού κράτους.

Είναι ενδεικτικό το τι διαβάζουμε στα σχολικά βιβλία:

«Οι Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία), παρακινημένες από δικούς τους λόγους, αποφάσισαν (συνθήκη του Λονδίνου, 6 Ιουλίου 1827) την ειρήνευση και τη δημιουργία ελληνικού κράτους.»

Παρ’ όλο που ο ρόλος των ξένων δυνάμεων ήταν σημαντικός στην εξέλιξη της επανάστασης και στη δημιουργία του ελληνικού αστικού κράτους, αφού για παράδειγμα η Ρωσία, επέτρεψε στη Φιλική Εταιρία να δρα στα εδάφη της, ενώ η Βρετανία ανέπτυξε σχέσεις δανεισμού με το ελληνικό κράτος, αυτή η συμβολή δε θα ήταν απολύτως τίποτα χωρίς τον επαναστατημένο λαό και την αποφασιστικότητά του να απαλλαχθεί τόσο από τους ξένους αλλά και από τους εγχώριους καταπιεστές του.

Είναι ενδεικτικό ότι οι ίδιες δυνάμεις άλλαξαν στάση κατά της διάρκεια της Επανάστασης.

Η Ρωσία, η οποία ενώ στην αρχή ευνόησε τη δράση των επαναστατών και της Φιλικής Εταιρίας, στη συνέχεια στράφηκε εναντίον, επιτρέποντας ακόμα και στα οθωμανικά στρατεύματα να εισβάλουν στη Μολδοβλαχία για να καταπνίξουν την επανάσταση.

Η Αγγλία, αρχικά, είχε ταχθεί ενάντια στην Επανάσταση, φοβούμενη ότι αυτή θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Ρωσίας. Στη συνέχεια όμως κι ενώ η βρετανική αστική τάξη είχε ήδη αναπτύξει οικονομικούς δεσμούς με τμήματα των ελλήνων αστών θεωρώντας ότι μπορούσε να ευνοηθεί από τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού αστικού κράτους, συνηγόρησε υπέρ της Επανάστασης.

Άρα, η στάση των δυνάμεων απέναντι στην Επανάσταση, δεν ήταν ούτε ενιαία ούτε δεδομένη, καθώς αυτή καθοριζόταν από τα ιδιαίτερα συμφέροντα της καθεμιάς.

Ήταν η αντοχή της ίδιας της Επανάστασης, που άλλαξε τα δεδομένα και δημιούργησε νέα. Και αυτή την αντοχή οι επαναστάτες της κέρδισαν με το σπαθί τους στα πεδία των μαχών.