Οχτωβριανή Επανάσταση και οι απαρχές της 7ης Τέχνης
Ο σοβιετικός κινηματογράφος και η επιρροή του
Στις αρχές του 20ου αιώνα η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών σφραγίστηκε ανεξίτηλα από το κοσμογονικό γεγονός της Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης με το ξεκίνημα της δημιουργίας μιας κοινωνία χωρίς "εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο".
Η επιρροή της Οχτωβριανής Επανάστασης δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη και την Τέχνη. Η επίδραση που άσκησε ο Οκτώβρης του '17 στην εξέλιξη όλων των τεχνών είναι αναμφίβολη. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ιδιαίτερα τον Κινηματογράφο όπως τον ξέρουμε σήμερα τον "γέννησε" η Επανάσταση.
Η εμφάνιση του Κινηματογράφου ως αναπαραγωγή και καταγραφή κινούμενων εικόνων έχει ήδη πραγματοποιηθεί στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι περισσότερες ταινίες αποτελούνταν από σύντομα γεγονότα κινηματογραφημένα σε γενικό πλάνο με μία λήψη. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι ο κινηματογράφος της εποχής έμοιαζε περισσότερο με σύντομα θεατρικά έργα όπου καταγράφονταν από την κάμερα. Η εξέλιξη των εκφραστικών μέσων, με τις τεχνικές και τις λειτουργίες του μπορούμε να πούμε ότι συνέβη στον 20ο αιώνα στο φως της σοσιαλιστικής επανάστασης στην Ρωσία και της οικοδόμησης του πρώτου Σοσιαλιστικού κράτους.
Μέχρι τότε, oι καλλιτέχνες της "Ρωσικής Πρωτοπορίας", όπως ονομάστηκαν μεταγενέστερα, αποτελούσαν την πρωτοπορία των καλλιτεχνών και διανοούμενων, κάνοντας την εμφάνιση τους περίπου μία δεκαετία πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση. Με τις «μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο», τον Οκτώβρη του 1917, η πλειοψηφία των καλλιτεχνών παραμέρισαν τους ενδοιασμούς τους και γρήγορα τάχθηκαν με την Επανάσταση. Οι δημιουργοί αυτοί ανέλαβαν ενεργητικό ρόλο για την επικράτηση της Επανάστασης. Τα θρυλικά τραίνα της “αγκιτπροπ” όπου ταξίδευαν στην Ρωσική επικράτεια με στόχο την προπαγάνδιση των επαναστατικών σκοπών ανδρώθηκαν από τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας. Ο γνωστός σε όλους δημιουργός του “Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή”, Τζίγκα Βερτόφ ήταν ανάμεσα σε αυτούς τους καλλιτέχνες, μάλιστα ο ίδιος αναδείχθηκε και σε επικεφαλής των κινηματογραφικών συνεργείων στις μάχες του εμφυλίου πολέμου με τις δυνάμεις τις αντίδρασης, την περίοδο που ακολούθησε τον Οκτώβρη του ‘17. Αντίστοιχα ο Αλεξαντρ Ντοβζενκο δημιουργός σπουδαίων έργων που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα καλύτερα έργα όλων των εποχών, όπως η ταινία του “Η Γη”, υπήρξε στρατιώτης του Κοκκίνου Στρατού.
Με την νίκη της Οκτωβριανής επανάστασης και το ξεκίνημα της οικοδόμησης του Σοσιαλισμού ξεπρόβαλλε η νέα κοινωνία που διαμόρφωνε τους «καινούριους» ανθρώπους. Τα ιδανικά και οι σκοποί του Σοσιαλισμού που συνεπήραν την εργατική τάξη, το λαό να γράψει τις πιο "λαμπρές σελίδες" της Ιστορίας συνεπήραν και τους δημιουργούς. Οι καλλιτέχνες ήθελαν ο κινηματογράφος να είναι όπλο για την επιτυχία της επανάστασης! Η νέα πραγματικότητα που δημιουργούσε ο Σοσιαλισμός ήταν το έδαφος για την άνευ προηγουμένου εξέλιξη της τέχνης στην προσπάθειά της να αναπαραστήσει, να εκφράσει την καινούρια εποχή που εγκαινίαζε το πρώτο Εργατικό Κράτος. Οι καινοτομίες που υπήρξαν στην καλλιτεχνική δημιουργία ήταν αποτέλεσμα των επαναστατικών αλλαγών που συντελούνταν στην κοινωνία. Η μεγαλειώδης δράση της εργατικής τάξη και του λαού με την καθοδήγηση των Μπολσεβίκων οδηγώντας αποφασιστικά την επανάσταση έως την νίκη ήταν μόνο "η αρχή" . Η οικοδόμηση του Σοσιαλισμού άλλαζε τους ανθρώπους καθημερινά, τον τρόπο που ζούσαν και σκέφτονταν, κάτι το οποίο αποτέλεσε και περιεχόμενο των κινηματογραφικών έργων. Η κινητήρια δύναμη στην εξέλιξη του Κινηματογράφου ήταν η προσπάθεια των δημιουργών να αποτυπώσουν την ζωή του λαού στην οικοδόμηση, την δουλειά της εργατικής τάξης στο Σοσιαλισμό, το πως διαπαιδαγωγούνταν τα παιδιά. Αυτό το νέο περιεχόμενο αποτέλεσε και το πιο σημαντικό στοιχείο για την εξέλιξη του κινηματογράφου.
Ο Λένιν γρήγορα κατανόησε την μεγάλη ικανότητα που είχε ο Κινηματογράφος στην επίδραση και την διαμόρφωση της συνείδησης των μαζών. Με την αναγγελία του Λένιν πως "για εμάς ο κινηματογράφος είναι η σπουδαιότερη απ' όλες τις Τέχνες" δημιουργοί από όλα τα καλλιτεχνικά πεδία στράφηκαν προς αυτόν.
Στη νεαρή Σοβιετική εξουσία, η οργάνωση της κινηματογραφικής παραγωγής υπό τον κεντρικό σχεδιασμό, έδωσε την δυνατότητα στους καλλιτέχνες να εργαστούν για την ανάπτυξη του, να πειραματιστούν με τις ανεξερεύνητες έως τότε δυνατότητες αυτής της νέας μορφής Τέχνης. Είναι χαρακτηριστικό πως η πρώτη σχολή κινηματογράφου ιδρύθηκε στην Σοβιετική Ένωση με όνομα "Πανσοβιετικό Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογραφίας" το 1919. Κάποιοι από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες που γνωρίζουμε έως σήμερα υπήρξαν καθηγητές αλλά και μαθητές σε αυτήν την ιστορική σχολή, όπως ο Μιχαήλ Ρομμ.
Οι πρωτοπόροι κινηματογραφιστές εργάστηκαν ταυτόχρονα τόσο για την ανάπτυξη των μέσων του κινηματογράφου, όσο και για την ανάπτυξη της θεωρίας του με αποτέλεσμα η κληρονομιά που έχουμε από τους σοβιετικούς πιονέρους να είναι πλούσια όχι μόνο σε καλλιτεχνικό έργο αλλά και σε σκέψη για την Τέχνη και τις λειτουργίες της.
Η δημιουργία της τεχνικής του μοντάζ και η εξερεύνηση των λειτουργιών του ήταν αποτέλεσμα της δουλειάς των Σοβιετικών Κινηματογραφιστών. Ένα παράδειγμα αυτής της πρωτότυπης και πρωτοπόρας δουλειάς που διδάσκεται έως και σήμερα σε σχολές Κινηματογράφου είναι το γνωστό "πείραμα Κουλέσωφ". Ο Λεβ Κουλέσωφ από τους πρώτους κινηματογραφιστές και θεωρητικούς, ήδη από τα προ-επαναστατικά χρόνια, αναπτύσσοντας την σκέψη του γύρω από το τι είναι το "μοντάζ" και τι μπορεί να κάνει δημιούργησε το εξής πείραμα: χρησιμοποιώντας μία ακίνητη εικόνα ενός σχετικά ανέκφραστού ανθρώπου και αντιπαραβάλλοντας την με διάφορες άλλες εικόνες όπως ένα πιάτο σούπας ή ένα φέρετρο έδειξε πως επιδρά η διαδοχή των εικόνων μέσα σε ένα έργο στην παραγωγή του νοήματος του καθώς οι θεατές εκλάμβαναν κάθε φορά διαφορετικά την ίδια φωτογραφία του ηθοποιού και την έκφραση του.
Ο πειραματισμός πάνω στην τεχνική δεν σταματούσε μόνο στο "πως" να γίνει μία ταινία. Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν ανέπτυξε την θεωρία πως το μοντάζ δεν είναι μόνο ο τρόπος για να "αφηγηθεί" μία ταινία το θέμα της αλλά είναι το ίδιο εκφραστικό μέσο του έργου. Μέσα από το μοντάζ της "σύγκρουσης και της έλξης" ο Αϊζενστάιν δείχνει πως εικόνες αλλού νοήματος και θέματος όταν διαδέχονται η μία την άλλη μπορούν να παράγουν ένα καινούριο νόημα. Για παράδειγμα, στο έργο του "Απεργία" την άγρια καταστολή των εργατών διαδέχονται σφαγμένα ζώα. Άλλα μεγαλειώδη έργα που αναδεικνύουν την καλλιτεχνική του πρωτοπορία είναι Ο "Οκτώβρης" και το "Θωρηκτό Ποτέμκιν". Με τα δικά του λόγια «Η διαλεκτική αρχή του δυναμισμού, το γεγονός ότι το Είναι αποτελεί ένα συνεχές προτσές αλληλεπίδρασης δυο αντίθετων τάσεων, βρίσκει εφαρμογή στην τέχνη μέσα από τη σύγκρουση. Η σύγκρουση αποτελεί θεμελιακή αρχή για την ύπαρξη του έργου τέχνης και κάθε καλλιτεχνικής καλλιτεχνικής μορφής". Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν συνεχώς αναζητούσε πως η Τέχνη του θα αναπαραστήσει δημιουργικά την πραγματικότητα, αφομοιώνοντας το τρόπο που ο κόσμος εξελίσσεται, τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι. Με την μελέτη και τη κατανόηση του διαλεκτικού υλισμού ο Αϊζενστάιν έκανε τολμηρά βήματα στην τέχνη του κινηματογράφου.
Αντίστοιχα ο Τζίγκα Βερτόφ είχε αναπτύξει πρωτοποριακές ιδέες στην θεωρία του κινηματογράφου που αποτυπώθηκαν και στο έργο του. Ο δημιουργός των "Προχώρα, Σοβιέτ", "Ο ενδέκατος χρόνος" και άλλων πολλών μεγάλων έργων θεωρείται ως ο θεμελιωτής του ντοκιμαντέρ. Ο Βερτόφ θεωρούσε πως ο κινηματογράφος δεν πρέπει να καταγράφει ότι και το ανθρώπινο μάτι αλλά να καταδεικνύει ότι αυτό δεν μπορεί να δει. Ο ίδιος εργάστηκε επίσης καινοτόμα πάνω στο μοντάζ και την λειτουργία των “αντιθέσεων” που μπορεί να δημιουργήσει. Ειδικότερα ο Βερτόφ εισήγαγε την έννοια “κινο-οκο” (κινηματογράφος- βλέμμα/μάτι) που εδραζόταν πάνω στην αντίληψη του για τον ρόλο του κινηματογράφου ως αιχμηρή προέκταση του ματιού στην πραγματικότητα. Αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς είναι το έργο του “Κινο-Γκλαζ” (κινηματογραφικό μάτι) που έως σήμερα αποτελεί σημείο τομής στην εξέλιξη της “7ης” τέχνης. Το "Κινο-Γκλαζ" του Βερτόφ αναδεικνύει μέσα από "μικρά επεισόδια" την καθημερινότητα στην Σοβιετική Ένωση, ειδικότερα την ζωή των παιδιών και την πρωτοπόρα δράση τους. Επίσης καταγράφεται η ζωή των συνεταιρισμών, η μάχη ενάντια στην φυματίωση, οι πρώτες βοήθειες, το ψυχιατρείο, μαθήματα φυσικής για εργάτες.
Οι κινηματογραφιστές Σοβιετικής Ένωσης συνέβαλαν καθοριστικά στην διαπαιδαγώγηση των εργαζόμενων και όλου του λαού με τα σοσιαλιστικά ιδανικά. Έδωσαν την μάχη της μόρφωσης απέναντι στον αναλφαβητισμό και τις παλιές αντιλήψεις των ανθρώπων.
Σκηνοθέτες όπως ο Βερτοφ, ο Ρομμ, ο Αϊζενστάιν, ο Πουντόβκιν, ο Ντοβζενκο και αρκετοί άλλοι είναι γνωστοί δικαίως έως σήμερα ως οι πατέρες του σύγχρονου κινηματογράφου. Το έργο αυτών των δημιουργών παραμένει κορυφαίο έως τις μέρες μας για τις τεχνικές του καινοτομίες και το αισθητικό του αποτύπωμα. Όμως δεν είναι μόνο αυτοί οι λόγοι που κάνουν το έργο τους ανεξίτηλο. Το κοινωνικό , επαναστατικό περιεχόμενο που υπηρετούσαν μέσα από την καλλιτεχνική τους δημιουργία ήταν αυτό που κινητοποιούσε τις διανοητικές, εφευρετικές τους δυνάμεις ως καλλιτέχνες. Αυτό το περιεχόμενο παραμένει το ίδιο επίκαιρο και σήμερα.
Μέσα από της ταινίες του Σοβιετικού Κινηματογράφου δεν γνωρίζουμε μονάχα το παρελθόν αλλά μαθαίνουμε πως πρέπει να φτιάξουμε το μέλλον…
Ψαξ΄το παραπάνω
Οι κόκκινοι καρποί του Οκτώβρη στην Τέχνη και τον Πολιτισμό (Ριζοσπάστης)
